Χόρχε Λουίς Μπόρχες
Ένας σημαντικός λογοτέχνης
του 20ού αιώνα
Η ζωή κι το έργο του
Στις 24 Αυγούστου του 1899 γεννήθηκε στο Μπουένος Άιρες της Αργεντινής ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες, ένας από τους σημαντικότερους λογοτέχνες του 20ου αιώνα.
Δίδαξε σε πανεπιστήμια των ΗΠΑ και αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτωρ στα μεγαλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου. Αν και υπήρξε από τους κορυφαίους συγγραφείς του 20ου αιώνα, δεν τιμήθηκε ποτέ με το νόμπελ Λογοτεχνίας.
Παρόλο που έμεινε γνωστός για τα διηγήματά του, έγραψε επίσης ποιήματα, δοκίμια και κινηματογραφικά σενάρια. Έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του τυφλός.
Το έργο του Μπόρχες έχει χαρακτήρα κοσμοπολίτικο, κάτι που αποτελεί αντανάκλαση της πολυ-πολιτισμικής Αργεντινής, της έκθεσής του από νωρίς στη μεγάλη συλλογή παγκόσμιας λογοτεχνίας που διέθετε ο πατέρας του, και τα πολλά ταξίδια που έκανε στη ζωή του. Νεαρός, επισκέφθηκε περιοχές των ''πάμπας'' όπου τα σύνορα της Αργεντινής, της Ουρουγουάης και της Βραζιλίας θολώνουν, και έζησε και πήγε σχολείο στην Ελβετία και την Ισπανία. Μεσήλικας, ταξίδεψε σε όλη την Αργεντινή για να δώσει διαλέξεις και σε διάφορα μέρη του κόσμου ως επισκέπτης καθηγητής. Συνέχισε να γυρίζει τον κόσμο στα γεράματά του, πεθαίνοντας στη Γενεύη, όπου είχε πάει λύκειο (δεν πήγε ποτέ πανεπιστήμιο).
Για ένα διάστηµα αφοσιώθηκε στην πεζογραφία και τη δοκιµιογραφία, όσο προχωρούσε η τυφλότητα όµως επανερχόταν στην ποίηση, και µάλιστα στην έµµετρη παραδοσιακή: "Μια και δεν µπορούσα πια να κάνω προσχέδια, ήµουν αναγκασµένος να εργάζοµαι µε τη µνήµη. Και αφού, οπωσδήποτε, ευκολότερα θυµάται κανείς στίχους παρά πρόζα, προτιµά πολύ περισσότερο ένα παραδοσιακό ποιητικό ύφος παρά ένα ελεύθερο.
Ο Μπόρχες έζησε το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα και έτσι επηρεάστηκε από την περίοδο του Μοντερνισμού και ιδιαίτερα από τον Συμβολισμό. Η πεζογραφία του αναδεικνύει τη σε βάθος μόρφωση του συγγραφέα και είναι πάντοτε περιεκτική. Όπως τον σύγχρονό του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ και τον κάπως παλιότερο Τζαίημς Τζόυs, συνδύασε το ενδιαφέρον του για την πατρίδα του με πολύ ευρύτερα ενδιαφέροντα. Ήταν και αυτός επίσης πολύγλωσσος και παιχνιδιάρης με τη γλώσσα, αλλά ενώ τα έργα των Ναμπόκοφ και Τζόις έτειναν να γίνονται όλο και πιο μεγάλα με την πάροδο του χρόνου, ο Μπόρχες παρέμεινε οπαδός του μικρού. Επίσης σε αντίθεση με τους Τζόις και Ναμπόκοφ, το έργο του Μπόρχες σταδιακά απομακρύνθηκε από αυτό που ο ίδιος αποκαλούσε "το μπαρόκ", ενώ των πρώτων κινήθηκε προς αυτό: τα τελευταία έργα του Μπόρχες δείχνουν ένα ύφος πολύ πιο διάφανο και νατουραλιστικό από ό,τι έδειξε στα πρώτα του έργα. . Ο Μπόρχες ταξίδεψε και διάβασε πολύ. Παντρεύτηκε δύο φορές και υπήρξε διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης του Μπουένος Άιρες. Πέθανε στη Γενεύη το 1986.
Το πρόσφατα μεταφρασμένο έργο του στην ελληνική γλώσσα.
Χάρη στην εικοσαετή έρευνα των Δημήτρη Καλοκύρη & Αχιλλέα Κυριακίδη διαθέτουμε πλέον μια μεγάλη «Ποιητική Ανθολογία» του Μπόρχες σε μετάφραση του πρώτου, «Άπαντα τα πεζά» (2014)σε δύο τόμους και τους δύο τόμους «Δοκιμίων» που κυκλοφόρησαν το 2015 σε μετάφραση του δεύτερου. Η εικόνα του Μπόρχες ως ποιητή, αφηγητή και δοκιμιογράφου ολοκληρώνεται.
Πρόσφατα εκδόθηκε το "Βιβλίο των φανταστικών όντων", σε μετάφραση του ποιητή Γ.Βέη.(όλα από τις εκδ. Πατάκη).
Τα ποιήματα
Όπως διαβάζουμε και στην εισαγωγή από τον Δημήτρη Καλοκύρη (με πάρα πολλά στοιχεία για τη ζωή και το ποιητικό έργο του Μπόρχες), ο Μπόρχες ξεκίνησε ως ποιητής και έτσι αποκαλούσε τον εαυτό του, και επέστρεφε σταδιακά στην ποίηση όσο προχωρούσε η τυφλότητά του, και μάλιστα στην έμμετρη παραδοσιακή, γιατί ήταν πλέον αναγκασμένος να εργάζεται με τη μνήμη: οι στίχοι, ειδικά οι έμμετροι, είναι πιο εύκολοι στην απομνημόνευση - ο έμμετρος στίχος είναι φορητός, όπως έλεγε ο ίδιος. Ο μεταφραστής επέλεξε να τους αποδώσει σε ελεύθερους ρυθμικούς, που διατηρούν όμως μια εσωτερική μετρική και αποδίδουν το ρυθμό του κάθε ποιήματος. Τα ποιήματα του Μπόρχες είναι για να τα απαγγέλλεις, ακόμα και στον εαυτό σου, όχι για να τα διαβάζεις σιωπηλά - είναι απολύτως απαραίτητο για να συνδεθείς με τη φωνή του, για να ξεκλειδώσει η πύλη του κόσμου του.
Για τα ίδια τα ποιήματα δεν μπορώ να πω τίποτα. Και γιατί δεν τολμώ να βάλω σε λέξεις τα συναισθήματα που μου γέννησαν και γιατί δεν μπορώ να αποδώσω σε λέξεις ένα τέτοιο βίωμα. Θα πω μόνο ότι γεννούν ποίηση μέσα σου - όσοι γράφουν ποίηση θα με καταλάβουν. Όσοι δεν γράφουν αλλά την αγαπούν, θα το νιώσουν.(diavasame)
Τα πεζά
Ο πρώτος τόμος των «Πεζών» περιλαμβάνει τις συλλογές «Παγκόσμια ιστορία της ατιμίας», «Μυθοπλασίες» και «Αλεφ» και συνοδεύεται από εγκυκλοπαιδικό λεξικό, γλωσσάριο όρων και ευρετήρια ελληνικών και ξένων ονομάτων και έργων. Ο δεύτερος, με τις εξαιρετικές σημειώσεις του Αχιλλέα Κυριακίδη, συγκεντρώνει τα αφηγήματα της «Αναφοράς του Μπρόουντι», του «Βιβλίου από άμμο» και της «Μνήμης του Σαίξπηρ», μια επιλογή μικρών πεζών, ονείρων και παραβολών από συλλογές δημοσιευμένες μεταξύ 1960-1985, καθώς και σημειώματα για τον ίδιο τον συγγραφέα που, όπως λέει ο Αχιλλέας Κυριακίδης είναι ένας δημιουργός «της λογοτεχνίας που φιλοσοφεί και όχι, ασφαλώς, της φιλοσοφίας που λογοτεχνίζει»,γράφει η Τέσυ Μπάιλα. Και στους δύο τόμους βρίσκει κανείς Λεξικό Κυρίων Ονομάτων, Τοπωνυμίων και Τίτλων Έργων και Γλωσσάριο. Ιδιαίτερης σημασίας είναι ο Πρόλογος του Μεταφραστή που υπάρχει στον πρώτο τόμο και το Μικρό Βιβλιογραφικό Σημείωμα του δεύτερου τόμου, ένα Εργοβιογραφικό Σημείωμα και ένα σημαντικό Ευρετήριο που χρησιμοποιείται και για τους δύο τόμους.
Τα δοκίμια
Η ελληνική έκδοση των δοκιμίων ακολουθεί, κατά βάση, την ισπανική έκδοση των Απάντων (Μπουένος Αϊρες, 1974) και εμπλουτίζεται για τα μετέπειτα χρόνια από τις αυτόνομες συλλογές δοκιμίων.
Τα δοκίμια φωτίζουν μυθοπλαστικές επιλογές ή στρατηγικές των διηγημάτων και, αντιστρόφως, τα διηγήματα αποτελούν παραδειγματικές εφαρμογές των δοκιμιακών θέσεων Από την «Ιστορία του τάνγκο» στην «Ιστορία της αιωνιότητας», από τη «Διάρκεια της Κόλασης» στον Παράδεισο του Δάντη, από τις «Μετενσαρκώσεις της χελώνας» στην «Ιστορία των αγγέλων», κι από τη «Λατρεία των βιβλίων» στον «Καθρέφτη των αινιγµάτων», τα Δοκίµια του ΧόρχεΛουίς Μπόρχες περιδιαβαίνουν στα οικουµενικάεπιτεύγµατα της σκέψης και της τέχνης των ανθρώπων, µε αυτόν τον αιρετικό τρόπο του µεγάλου Αργεντινού να επιλέγει τα θέµατά του, να τα προσεγγίζει και να τα πραγµατεύεται χωρίς ίχνος διδακτισµού ή λογιοτατισµού, να αίρει παγιωµένες αντιλήψεις και να ενσπείρει γόνιµεςαµφιβολίες.9(Lifo.gr) Οι δύο τόµοι των Δοκιµίων περιλαµβάνουν πλήρεις τις συλλογές Ιστορία της αιωνιότητας, Τα προφορικά, Εφτά νύχτες και Εννέα δαντικά δοκίµια, τέσσερα «αδέσποτα» δοκίµια, τα περισσότερα από τις συλλογές Συζήτηση και Διερευνήσεις, καθώς και έντεκα Προλόγους βιβλίων..
Σε παγκόσμιο επίπεδο
Η ελληνική πρόσληψη του Μπόρχες αποτελεί ένα μικρό μόνο επεισόδιο στην παγκόσμια ιστορία της λογοτεχνίας. Ξετυλίγοντας κανείς το κουβάρι, πρέπει να γυρίσει χρόνια πίσω, όταν ο μύθος του Αργεντινού συγγραφέα ξέφευγε από τα στενά όρια της Αργεντινής και διακλαδιζόταν στον λαβύρινθο της λογοτεχνίας και της κουλτούρας όλου του κόσμου: από τον Ρομπ-Γκριγιέ, τον Ναμπόκοφ και τον Εκο, στον Ζεράρ Ζενέτ, τον Ρόμπερτ Γιάους και τον Μισέλ Φουκό, και από τη «Στρατηγική της αράχνης» του Μπερτολούτσι ή το «Αλφαβίλ» του Γκοντάρ, στον Μικ Τζάγκερ της «Παράστασης» του Νίκολας Ρεγκ ή στον «Πλανήτη Μπόρχες» του Μίλο Μανάρα… (Αρ.Σαϊνης)
Η ανάγνωση του έργου του
Ο Μπόρχες, αυτή η μοναδικά συγκλονιστική περίπτωση συγγραφέως, δεν είναι «φιλικός» στον αναγνώστη με την πρώτη ανάγνωση. Ούτε με τη δεύτερη και φυσικά ούτε κατ’ ανάγκην και με την εκατοστή... Είναι ένας συγγραφέας που δεν σου χαρίζεται, όχι από ιδιορρυθμία, όσο από την αφοπλιστικά πρωτότυπη προσήλωσή του στη βαθύτητα. Μοιάζει τραγικά με τον αθλητή των καταδύσεων που, όσο πλησιάζει στον βυθό, τόσο περισσότερο οι κίνδυνοι ελλοχεύουν. Έτσι, ο αναγνώστης του είναι απαραίτητο να εξοικειωθεί με το να παρακολουθεί τις μεγάλες του καταδύσεις στα σκοτάδια και τα ερέβη της πιο απλής καθημερινότητας και να ψυχανεμίζεται τις άηχες περιπλανήσεις του στους λαβυρίνθους της κάθε ιστορίας. Ο Μπόρχες ζητά πολλά από τους αναγνώστες του· αλλά σ’ αυτούς που θα προσπεράσουν το πρώτο πέπλο της αφηγηματικής μαγείας επιφυλάσσει μια σχέση ζωής, γράφει εύστοχότατα ο Ξενοφών Μπρουντζάκης.
Κάθε κείμενο του κορυφαίου αυτού Λατινοαμερικανού συγγραφέα - μάγου αποκαλύπτει στην ολότητά της την ίδια τη ζωή! Ο συγγραφέας μοιάζει να αφουγκράζεται όλη εκείνη την αβυσσάλεα βαθύτητα της κίνησης των πραγμάτων πριν από την έκρηξή τους στο φως, εκεί που όλα γίνονται στίλβουσα καθημερινότητα, υπέρτατη ζωή.
Ο μεταφραστής των Πεζών και των Δοκιμίων του Μπόρχες ,Αχιλλέας Κυριακίδης,στην εφ.Θεσσαλία:
Τον Φεβρουάριο του 2015,σε συνέντευξή μας για την εφ.Θεσσαλία ο μεταφραστής των «Πεζών» και των «Δοκιμίων» του Μπόρχες κ. Αχιλλέας Κυριακίδης είχε πει:
Χ.Μ:Δεν θα μπορούσα να μην σας ρωτήσω για την επιρροή των βιβλίων που έχετε μεταφράσει και,κυρίως, για τα Πεζά του Μπόρχες.
Α.Κ:Δεδομένου ότι δεν μπορώ να ορίσω καλύτερα έναν μεταφραστή παρά ως «δημιουργικό αναγνώστη», τολμώ να πω ότι η σχέση (και η εξ αυτής επιρροή) του μεταφραστή με τον συγγραφέα τον οποίο μεταφράζει, δεν διαφέρει σε τίποτα από την αντίστοιχη του αναγνώστη με τον συγγραφέα τον οποίο διαβάζει. Όσο για τον Μπόρχες, πραγματικά δεν ξέρω πώς να διατυπώσω τον τρόπο με τον οποίο άλλαξαν όχι μόνο η σκέψη μου και το συγγραφικό μου ύφος αλλά και η ζωή μου μετά από τη γνωριμία μου με το έργο του, εκείνη τη μετωπική σύγκρουση που κονιορτοποίησε όλες μου τις αυτάρεσκες βεβαιότητες, ούτε μπορώ να εξηγήσω τι είναι αυτό τελοσπάντων που ακόμα με κρατάει, εκόντα, δεσμώτη του, να γυροφέρνω στο λαβύρινθό του σαν μακάριος Μινώταυρος.
